Niniejszy portal, zrealizowany przez Instytut Muzyki i Tańca w roku X Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga w Katowicach (2017), prezentuje w jednym miejscu największy na świecie zbiór batut, z wyczerpującymi opisami obiektów i bogatym kontekstem muzycznym. Zawiera obiekty pochodzące z Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Teatralnego Teatru Wielkiego – Opery Narodowej w Warszawie oraz trzech kolekcji prywatnych – Janusza Marynowskiego, Krzysztofa Słowińskiego i Jana Stanisława Witkiewicza.

Batuta to przedmiot szczególny, istniejący na styku rzemiosła i muzyki. Podobnie jak grające instrumenty muzyczne jest obiektem użytkowym, który może być dziełem sztuki zdobniczej. Nieliczne muzea które posiadają batuty (poza polskimi także np. Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku), umieszczają je zwykle w dziale rzemiosła lub instrumentów muzycznych, dlatego znalazły się w ramach portalu www.instrumenty.edu.pl i nie jest przesadą nazwanie ich instrumentami muzycznymi. Mają inny charakter niż obiekty grające, ale jak mało który „milczący” przedmiot są ściśle związane z życiem muzycznym (na marginesie dodajmy, że zdarzają się batuty z kamertonem języczkowym, wygrywające trójdźwięki w każdej tonacji).

Batuty pochodzące z polskich muzeów to arcyciekawe obiekty związane z wybitnymi muzykami polskimi, jak Ignacy Jan Paderewski, Aleksander Michałowski, Stanisław Moniuszko (pochodzenie batuty niepewne ale prawdopodobne) czy Zdzisław Górzyński, lub spolonizowanymi obcokrajowcami, którzy swoje wybitne artystyczne talenty rozwijali w Warszawie, jak np. Cezar Trombini, Jan Quattrini czy Adolf Gustaw Sonnenfeld. 

Kolekcje prywatne należą do wybitnych polskich muzyków i kolekcjonerów – Janusz Marynowski, dyrektor Orkiestry Sinfonia Varsovia gromadzi batuty współczesne (w tym z warsztatu wybitnego twórcy Richarda Horowitza), Krzysztof Słowiński, dyrygent i pianista, wnuk dyrygenta Zdzisława Górzyńskiego, kolekcjonuje cenne batuty z XIX i XX wieku, a Jan Stanisław Witkiewicz, pisarz, krytyk muzyczny i fotograf związany z baletem i operą, udostępnił swoją niezwykle liczną i interesującą (171 obiektów) kolekcję batut z XIX i XX w. Batuty z prywatnych kolekcji pochodzą najczęściej z Wielkiej Brytanii, Niemiec oraz Stanów Zjednoczonych, nieliczne z zaboru rosyjskiego (w tym Królestwa Polskiego) lub innych stron Europy i świata. 

Dziękujemy wszystkim osobom które poprzez współpracę lub udostępnienie zbiorów i wiedzy wsparły powstanie tego portalu. Dużą zasługą kuratorów muzealnych i kolekcjonerów prywatnych, którzy udostępnili swoje zbiory, jest nie tylko pasja gromadzenia tych arcyciekawych obiektów muzycznych, ale także zgoda na zaprezentowanie ich szerokiej publiczności, za co im składamy serdeczne podziękowanie. 

Joanna Gul, Agata Mierzejewska

Batuty - przewodnik i katalog

Batuty, niegdyś służące za podarunek dla znanych muzyków (głównie dyrygentów, choć nie tylko) to często małe dzieła sztuki – rzeźbione w kości słoniowej, inkrustowane masą perłową, zdobione srebrnymi i złotymi okuciami, owinięte wieńcami laurowymi i wstęgami z dedykacją, zwieńczone symbolicznie lirami, zdobione grawerunkami itp. Te najbardziej ozdobne pełniły funkcję raczej swego rodzaju „biżuterii muzycznej”, odpowiednio bogatego prezentu dla dyrygenta (lub szerzej muzyka) niż prawdziwej batuty używanej podczas koncertu, nie noszą też na ogół śladów użytkowania. W przeciwieństwie do nich, na „codziennych”, zwykle używanych batutach (nierzadko także ozdobnych, choć w mniejszym stopniu) możemy dostrzec liczne uszkodzenia powstałe od uderzeń o pulpit lub długotrwałego trzymania w dłoni – rysy na drewnie, odpryski lakieru, uszkodzenia politury, pęknięcia i ułamania w kości (z której są często wykonane białe czubki lub nawet całe batuty), wgniecenia srebrnych elementów, a nawet złamania trzonu batuty. 

Przez mnogość zgromadzonych obiektów możemy obserwować różne warianty ich konstrukcji. Batuta zwykle ma jasny czubek, widoczny dla muzyków na tle ciemnego stroju dyrygenta i zaciemnionej sali. Najczęściej spotykana forma batuty w XIX w. to prosty, jednolity i dość gruby trzon z drewna z metalowymi okuciami lub kościanymi końcówkami. Obok takiej formy spotkamy także bardziej praktyczne, składane (skręcane) z dwóch, rzadziej trzech części, niekiedy za pomocą specjalnego wewnętrznego mechanizmu który umożliwiał złożenie na pół, ale bez całkowitego rozłączenia, aby nie zgubić części składowych. Zdarzały się także batuty teleskopowe, wykonane z metalu lub tworzywa sztucznego – węższe elementy były składane do wewnątrz szerszego. Współczesne batuty to na ogół cienki i bardzo lekki, jasny trzonek z drewna oraz uchwyt często z korka, wygodny dla zmęczonej dłoni. 

Choć w prezentowanych kolekcjach większość batut angielskich i amerykańskich ma kształt długi i stożkowy z metalowymi, często srebrnymi okuciami, a inne formy batut - krótsze, często cylindryczne, zdobione symetrycznie itp. są związane na ogół z Europą kontynentalną, to jednak wnioski o pochodzeniu, a także datowaniu batuty tylko na podstawie jej wyglądu trzeba wyciągać ostrożnie. Katalogi firm muzycznych z końca XIX i 1. połowy XX w. oferujących m.in. batuty (za których udostępnienie dziękuję p. Janowi Stanisławowi Witkiewiczowi) wskazują, że zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych klient miał dostęp do wszelkiego rodzaju batut – o różnej długości, grubości, kształcie, zdobieniach, od nowoczesnych, lekkich, nie obciążonych zbędnymi elementami, po bogato zdobione, inkrustowane, kojarzące się raczej z XIX wiekiem. Te tak różne formy batut były oferowane w katalogach firmowych z 1. połowy XX w. tuż obok siebie. 

Inskrypcje na batutach pokazują, jak popularne było niegdyś śpiewanie w chórach czy występowanie w orkiestrach dętych. Dla polskiego czytelnika ciekawe mogą być mało znane konteksty muzyczne działalności zagranicznych organizacji religijnych lub dobroczynnych. Przykładowo wiele dedykacji na batutach wskazuje na zespoły muzyczne działające przy kościołach protestanckich, szczególnie chóry i orkiestry dęte związane z kościołem ewangelicko-metodystycznym, co przejawia się w nazwach zawierających m.in. nazwisko Johna i Charlesa Wesleyów, współtwórców metodyzmu, np. Wesley Choir, Wesleyan Chapel itp. Interesujące są też przejawy życia muzycznego wynikające z działalności ruchu abstynenckiego (społecznego lub religijnego), aktywnego zwłaszcza w XIX w. Wiele angielskich chórów i zespołów muzycznych o nazwie Band of Hope było związanych z organizacją o tej samej nazwie, powołaną do dbania o trzeźwość od alkoholu i narkotyków wśród dzieci i młodzieży w Wielkiej Brytanii. Angażowanie dzieci, młodzieży i dorosłych w aktywność muzyczną było jednym ze sposobów odciągania ich od używek i kształtowania charakteru. Orkiestry dęte działały także przy zakładach przemysłowych, jak np. kopalnie. 

W portalu znaleźć można nie tylko wiele pięknych, zadziwiająco zdobionych batut, ale także ciekawych historii związanych z różnorodną kulturą muzyczną. Jedną z polskich ciekawostek jest np. zachowana w kolekcji J.S. Witkiewicza batuta polskiego chóru górników im. F. Nowowiejskiego w Oignies we Francji. Wiele batut należało do znanych dyrygentów symfonicznych, absolwentów Oxfordu, Cambridge, występujących na angielskich lub amerykańskich estradach z orkiestrami symfonicznymi, jak np. amerykański dyrygent Frank Black czy szkocki dyrygent James Moodie. Przykładowo Dużą niespodzianką było zidentyfikowanie batuty angielskiej rani (żony radży) Sarawaku, Margaret Brooke, która była muzyczną amatorką, ale otrzymała batutę ze względu na założenie chóru. Zdarzało się też sprezentowanie pałeczki dyrygenckiej burmistrzowi, wspierającemu działalność danego chóru. Wiele batut jednak nie posiada żadnych inskrypcji, lub tylko ślad po zaginionej tabliczce, stąd nie uda się ustalić, do kogo należały. 

Numery i noty katalogowe

Całość materiału podzielona jest na zbiory poszczególnych muzeów i kolekcjonerów. Przy batutach należących do kolekcji muzealnych widnieją numery inwentarzowe muzeów, a w przypadku kolekcji prywatnych batutom nadano numery, rozpoczynające się inicjałami danego właściciela (JSW, KS, JM). 

W notach katalogowych zamieszczono informacje o miejscu wytworzenia lub użytkowania obiektu, materiale, znakach złotniczych, wymiarach, opis obiektu określający jego wygląd oraz inne informacje, oparte głównie na inskrypcji zamieszczonej na batucie. Cytowane inskrypcje oraz inicjały na znakach złotniczych (jeśli czytelne) zapisano kursywą, zachowując rozróżnienie kroju czcionki. Jako wymiary podano długość i średnicę w najszerszym miejscu batuty. W nielicznych przypadkach udało się zidentyfikować twórców batut, co jest oznaczone w każdej karcie. Autorzy not katalogowych są podani tamże, w przypadku obiektów muzealnych noty zostały przygotowane przez kuratorów odpowiednich muzeów. 

Datowanie

Podstawą datowania batut były znaki złotnicze, wybite na srebrnych lub złotych okuciach batut (jeżeli występują i są czytelne), lub, w drugiej kolejności, informacje z inskrypcji. Znaki złotnicze stosowane w Wielkiej Brytanii pozwalają na bardzo precyzyjne datowanie, znaki stosowane w innych krajach pozwalają na określenie wieku tylko w dość szerokich granicach. Dlatego podstawą datowania obiektu, jeśli nie znaleziono znaków złotniczych, były inskrypcje. W przypadku braku znaków złotniczych i inskrypcji datowanie jest orientacyjne.   

Miejsce użytkowania lub wytworzenia obiektu

Określenie miejscowości (miasta), przez które można przeglądać batuty w portalu, związane jest przede wszystkim z kontekstem muzycznym i dotyczy miejsca, gdzie batuta była użytkowana. W tym przypadku wymieniono miejscowość obecną w dedykacji na batucie. Przy braku inskrypcji miejscowość była określona na podstawie znaków złotniczych, np. cechowania obiektu w Londynie. W przypadku państw użyto nazw państw współczesnych w ich obecnych granicach – pominięcie nazw historycznych związanych z datą powstania batuty, jak np. Austrowęgry lub Czechosłowacja, na rzecz nazw współczesnych jest uzasadnionym kompromisem w przypadku zbioru zawierającego obiekty z okresu niemal 200 lat, podczas których zachodziły liczne zmiany państwowych granic. W niektórych przypadkach określenie państwa wytworzenia batuty siłą rzeczy jest historyczne, np. znaki złotnicze z XIX w. wskazują na Rosję, ale w tym również zabór rosyjski. 

Indeks osób

Nazwiska osób powiązanych z poszczególnymi batutami (muzyków, dyrygentów i innych obdarowanych, niekiedy darczyńców) zostały zebrane w zakładce „indeks osób”. Aby przybliżyć czytelnikowi osoby związane z batutami, każde nazwisko opatrzono biogramem z informacjami możliwymi do zebrania. Biogramy pełnią też rolę odsyłacza do obiektu (przez kliknięcie w biogram przenosimy się do konkretnej batuty). Przy każdym obiekcie który posiadał inskrypcję z nazwiskiem, jest widoczny link do biogramu. 

Osoby, których nazwiska widnieją na dedykacjach batut, to niekiedy znani i zasłużeni dyrygenci, organiści, muzycy, częściej jednak to lokalni dyrygenci np. chórów kościelnych (zwłaszcza protestanckich w Wielkiej Brytanii) oraz orkiestr dętych działających przy kopalniach, jednostkach wojskowych, na okrętach. Duża liczba batut jest opatrzona dedykacjami z nazwiskiem obdarowanego dyrygenta, nazwą zespołu muzycznego, miejscowością i datą, co umożliwia identyfikację takiej osoby i zespołu. Jednak znaczna część inskrypcji zawiera tylko nieliczne informacje, jak np. sama nazwa zespołu, brak nazwiska, nazwisko bez imienia, brak nazwy zespołu, miejscowości i daty – w takich sytuacjach  identyfikacja dyrygenta i innych danych jest trudna lub niemożliwa.  

Podziękowania 

Szczególnie dziękuję pani historyk sztuki Magdalenie Szmidzie-Półbratek z Muzeum Miejskiego Wrocławia za konsultacje i udostępnienie kolekcji batut Jana Stanisława Witkiewicza, prezentowanej na wystawie w Muzeum Miejskim Wrocławia w 2017 r. Dziękuję także całemu zespołowi, szczególnie kurator projektu Agacie Mierzejewskiej, za wspólną pracę nad upowszechnianiem wiedzy o kulturze muzycznej.  

Joanna Gul

Realizatorzy

Idea projektu: Andrzej Kosowski, dyrektor Instytutu Muzyki i Tańca
Koordynacja: Brygida Błaszczyk-Podhajska
Kurator: Agata Mierzejewska
Zdjęcia: Waldemar Kielichowski
Opracowanie kart katalogowych kolekcji prywatnych: Joanna Gul, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego
Opracowanie biogramów: Joanna Gul, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego
Konkursy dyrygenckie w Polsce i na świecie: dr Miłosz Kula
Tłumaczenie treści strony internetowej: Józef Jaskulski
Projekt i realizacja informatyczna: Studio Robot

Realizatorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc i udostępnienie zbiorów:
panu Janowi Stanisławowi Witkiewiczowi
panu Januszowi Marynowskiemu
panu Krzysztofowi Słowińskiemu
pani Magdalenie Szmidzie-Półbratek z Muzeum Miejskiego Wrocławia
pani Katarzynie Wodarskiej-Ogidel z Muzeum Teatralnego TWON
panu Ryszardowi Bobrowowi z Muzeum Narodowego w Warszawie